سینمای جنگ و دفاع مقدس

سینمای جنگ و دفاع مقدس

 

تعداد ‌فیلم‌های سینمایی جنگی و دفاع مقدسی و درام‌های مرتبط با جبهه و جنگ ما حوالی ۲۴۰ اثر است. یعنی اگر ما ۴۰ سال یعنی شروع جنگ تحمیلی و ۳۲ سال یعنی پایان هشت سال دفاع مقدس را ملاک و متر و معیار قرار دهیم، همین تعداد فیلمی که ذکر کردیم، خروجی داشته ایم. البته اگر ‌فیلم‌هایی که بخش یا لحظاتی از آنها به جنگ و جبهه اشاره کرده باشند را حساب کنیم، این تعداد قطعا افزایش خواهد یافت، اما در این آمار تنها سراغ ‌فیلم‌هایی رفتیم که به شکل مستقیم و جدی و تعیین کننده سراغ جنگ و دفاع مقدس رفته اند و ما می توانیم به عنوان ‌فیلم‌های مرتبط با جنگ از آنها یاد کنیم. ‌فیلم‌هایی که یا در جبهه‌های جنگ روایت شده اند و یا جنگ و دفاع مقدس نقشی مهم و تعیین کننده در قصه داشته اند. هرچند حتما در این گزارش مروری و اجمالی، ‌فیلم‌هایی هم بودند که از قلم افتاده اند و پرداختن به چنین موضوع و سوژه ای، نیازمند زمانی بیشتر و پژوهشی گروهی و همه جانبه است که خلاء آن در سینمای ایران و رسانه احساس می شود و متاسفانه هنوز آرشیو دقیق و محکمی درباره آن وجود ندارد. در این کندوکاو و نقب به خاکریزهای سینمای جنگ، به موارد بعضا جالبی رسیدیم که آنها را با شما به اشتراک می گذاریم. نکته قابل اشاره اینکه در این گزارش، سعی کردیم تفکیک و تقسیم بندی میان شاخه‌های مختلف سینمای جنگ و دفاع مقدس انجام دهیم؛ ما اینجا سینمایی که مستقیم سراغ جنگ، جبهه و مناطق جنگی رفتند را جدا کردیم و گاه حتی قصه‌هایی که در زمان خود جنگ در مناطق شهرنشین می گذشتند را هم در همان بخش آورده ایم و درام‌های اجتماعی متاثر از جبهه و جنگ را در بخش دیگری ذکر کرده ایم. هرچند گاهی واقعا تفکیک و تقسیم بندی کار دشواری است و به عنوان مثال ‌فیلم‌هایی چون هیوا و سفر به چزابه، چندان قابل تفکیک نیستند و شخصیت‌ها مدام میان امروز و گذشته و جبهه و جنگ در رفت و آمدند، اما برای حل این مساله، فضای غالب و تاریخ امروزی قصه را ملاک قرار دادیم.

 

تعداد ‌فیلم‌های جنگی و دفاع مقدس ۱۳۷
اولین نکته جالب اینکه تعداد ‌فیلم‌های جنگی و دفاع مقدسی که مستقیم با خود نبرد و اثرات بلافصل آن سروکار دارند، بیشتر از درام‌های اجتماعی مرتبط با جنگ است. درحالیکه تصور غالب و مرور اولیه و ذهنی سینمای دفاع مقدس ممکن است نشانی دیگری دهد. این نشان می دهد که باوجود ادعاها و مصاحبه‌ها و گلایه‌هایی که هرازگاهی فعالان عرصه سینمای جنگ و دفاع مقدس درباره کمبود امکانات و پشتیبانی شدن توسط نهادهای نظامی و گرانی تولید ‌فیلم‌های جنگی مطرح می کنند که البته دور از واقعیت هم نیست، اما آمار حکایت از حضور پررنگ تر و برتری سینمای جنگی بر درام‌های دفاع مقدسی دارد و اینکه دست کم در کمیت و تولیدات، این شاخه سینمایی با فاصله نسبت به گونه‌های دیگر سینمای جبهه و جنگ جلوتر است. همین آمار امیدوارکننده نشان می دهد اگر حمایت بیشتری از فیلمسازان عرصه سینمای جنگ و دفاع مقدس شود و آنها با پشتوانه امکاناتی و تسهیلات بیشتری پشت دوربین قرار بگیرند، تعداد ‌فیلم‌های خوب جنگی سینمای ایران بیشتر از این هم خواهد شد.
نکته مهم و قابل اشاره دیگر، تفکیک دیگری است که باز می توان در همین فضا انجام داد. البته ما برای اینکه تعداد و حجم این تقسیم بندی زیاد و پیچیده نشود، عملا چنین کاری نکردیم اما اینجا در حد اشاره به آن می پردازیم. بعضی ‌فیلم‌ها بیشتر با ژانر جنگی رایج در سینمای جهان مطابقت دارد و باوجود برخی مولفه‌های جبهه و جنگ، بیشتر به جنبه‌های اکشن نبردهای ایران و عراق پرداخته اند، آثاری که ضمن روایت رزمندگی‌ها و غیرت رزمنده‌های ایران در جنگ‌ها و عملیات‌ها، به گیشه سینما هم نظر داشتند و جنبه‌های کلاسیک قهرمانانه و عناصر تماشاگرپسند را هم در ‌فیلم‌ها لحاظ می کردند.

ضمن اینکه ذکر این نکته ضروری است که ‌فیلم‌های جنگی که در خود دوران جنگ ساخته شدند مثل همه جای دنیا به قصد تهییج همگانی برای نبرد و مقابله با دشمن هم تولید می شد.

همانطور که انتظار می رفت و می رود، ‌فیلم‌های جنگی و دفاع مقدسی در فروش نسبت به درام‌های اجتماعی برتری دارند. عقاب‌ها و اخراجی‌ها به عنوان دو اثر از پرمخاطب ترین و پرفروش ترین ‌فیلم‌های سینمای ایران در این گروه جای دارند. همینطور باید از ‌فیلم‌هایی چون کانی مانگا، پلاک، پایگاه جهنمی، بلمی به سوی  ساحل، گذرگاه، حمله به اچ ۳، پرواز از اردوگاه، عملیات کرکوک، پوتین و ... در این زمینه نام برد که در زمان اکران با اقبال گسترده تماشاگران روبرو شدند.

همینطور باید به جز اخراجی‌ها به کمدی‌های جنگی دیگری مثل لیلی با من است و ضدگلوله اشاره کرد که با تلفیق شوخی و صحنه‌های اکشن جنگی، نظر مثبت تماشاگران را جلب کردند.

جدا از ‌فیلم‌های جنگی، ‌فیلم‌هایی هم از سال‌های اولیه جنگ تولید شد که به جنبه‌های عرفانی تر و الهی تر جبهه و جنگ و حال و هوای معنوی رزمنده‌ها می پرداخت و همین‌ها هم منجر به شکل گیری آثار موسوم به سینمای دفاع مقدس شد. این ‌فیلم‌ها اگرچه حاوی صحنه‌های اکشن و نبرد رزمنده‌ها با نیروهای رژیم بعثی عراقی بود، اما وجوه فرهنگ ایثار و مقاومت و جنبه‌های معنوی آن در اولویت بود و هست. دیده بان، مهاجر، هور در آتش، ویلایی‌ها، سجاده آتش و ... از جمله این آثار هستند.

ساخته‌های بعد از جنگ ۱۹۳

نکته مهم درباره برتری بی چون و چرای ‌فیلم‌های ساخته شده در سال‌های پس از جنگ، نشان از فراموش نکردن دوران جنگ تحمیلی و بها دادن به آن سال‌های باارزش است. ضمن این‌که با فاصله گرفتن از جنگ و سازندگی و پیشرفت کشور، سینما هم به لحاظ تکنیکی و امکانات رشد قابل ملاحظه ای داشت که به ویژه در سینمای جنگ و دفاع مقدس هم خودش را نشان داد. هم تعداد ‌فیلم‌های ساخته شده در این زمینه افزایش یافت و سوژه‌ها و موضوعات مغفول مانده که در شرایط جنگی امکان و موقعیت ساخت آنها پیش نیامد، تبدیل به روایت سینمایی شدند. دیگر این‌که به جز کمیت، کیفیت ‌فیلم‌ها هم درمجموع رشد چشمگیری داشت و اکثر ‌فیلم‌های ماندگار و تاثیرگذار سینمای جنگ و دفاع مقدس از سال ۶۷ به بعد ساخته شدند. هرچند این موج مثبت در سال‌های اخیر باز هم به لحاظ کمیت اندکی کاهش یافته، اما در میان همین ساخته‌های کم هم ‌فیلم‌های قابل توجهی یافت می شود که امیدوارکننده است. با این حال انتظار می رود، باتوجه به این کارنامه و پشتوانه و تجربه کم و بیش موفق و قابل اعتنا، مهندسی فرهنگی مناسبی شکل بگیرد تا هم تعداد ‌فیلم‌های دفاع مقدس افزایش یابد و دوباره سیر صعودی داشته باشد و هم کیفیت و جذابیت هم حرف اول را در آثار تولیدی بزند. 

ساخته‌های دوران جنگ ۴۴

یکی از نکات جالب در جست و جوی ما در سینمای جنگ و دفاع مقدس این بود تعداد پایین ‌فیلم‌ها در سال‌های جنگ تحمیلی (۳۱ شهریور ۵۹ تا ۲۹ مرداد ۶۷) است، درحالی‌که اگر آن بحث تهییجی سال‌های جنگ را هم لحاظ کنیم، قاعدتا باید ‌فیلم‌های تولیدشده در هشت سال دفاع مقدس بیشتر از اینها می بود. اما آنچه این کم کاری را توجیه می کند، درگیری همه جانبه کشور برای مقابله و دفاع بود و کمتر مجالی برای تولید آثاری کافی و مناسب در این زمینه وجود داشت. اگرچه ‌فیلم‌هایی چون عقاب‌ها و کانی مانگا در میان این آثار فروش خیره کننده ای داشتند و معدود ‌فیلم‌های مهمی هم در این بین یافت می شد، اما درمجموع کیفیت اکثر آثار ساخته شده در زمان جنگ پایین بود.

تعداد ‌فیلم‌های درام جنگی ۱۰۰

اگرچه در میان ‌فیلم‌های آن گروه شاخص جنگی و دفاع مقدسی هم ‌فیلم‌هایی مثل ایستاده در غبار و مهاجر و هور در آتش هم قدر دیدند و منتقدان و تماشاگران نخبه تر و پیگیرتر سینما هم آنها را دوست دارند، اما بیشترین اقبال این گروه به درام‌های اجتماعی و متاثر از جنگ تحمیلی و دفاع مقدسی است. یعنی هرچقدر عموما ‌فیلم‌های مستقیم جنگی گیشه خوبی دارند، درام‌هایی که کمتر مستقیم سراغ جنگ و گلوله می روند، گویا بیشتر از سمت منتقدان قدر می بینند و راهی ‌فیلم‌های ماندگارتر و تاثیرگذارتر می شوند. البته تاکید می کنیم که این نافی مانایی و تاثیرگذاری ‌فیلم‌هایی که جنبه‌های جنگی بیشتری دارند، نیست اما با نگاهی اجمالی به ‌فیلم‌ها، تعداد آثار تحسین شده‌تر در میان درام‌های اجتماعی جنگ بیشتر است؛ آژانس شیشه ای در صدر این ‌فیلم‌ها قرار دارد که اتفاقا در فروش هم موفقیت‌هایی به دست آورد و اولین فیلمی بود که در جشنواره فیلم فجر هم عنوان بهترین فیلم و هم عنوان بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را کسب کرد. اتفاقی که بعدها و تاکنون هم برای کمتر فیلمی رخ داده است که همزمان موردتایید داوران جشنواره و تماشاگران باشد.

سفر به چزابه، هیوا، مرزعه پدری، از کرخه تا راین، بوی پیراهن یوسف، روبان قرمز، به نام پدر، گیلانه، باشو غریبه کوچک، بوسیدن روی ماه، شیار۱۴۳، نفس، کیمیا و خداحافظ رفیق، از جمله شاخص ترین درام‌های مرتبط با جبهه و جنگ و دفاع مقدسی هستند.

تنها سوال و نقطه کمی مبهم درمیان چنین آثاری، تعداد کمتر آنها نسبت به ‌فیلم‌های جنگی‌تر است. درحالی‌که این ‌فیلم‌ها بیشتر به مانایی و تاثیرگذاری نزدیک هستند و طی سال‌ها امتحان خود را پس داده اند، اما تعداد کم آنها شاید به گرایش مالی فیلمسازان ربط داشته باشد و انگار آنها ترجیح می دهند اگر هم سراغ سینمای دفاع مقدس می‌روند، به گیشه و بازگشت سرمایه هم فکر کنند.

بحث دیگر این‌که کارگردانان بنام و شاخص سینمای جنگ و دفاع مقدس مثل ابراهیم حاتمی کیا و رسول ملاقلی پور بیشترین ‌فیلم‌هایشان را در این فضا و حال و هوا ساخته اند و مانایی و تاثیرگذاری و ارتباط بیشتر و درازمدت با تماشاگران را بر تشویق‌های لحظه ای و آنی ترجیح داده اند. گویا مفاهیم و پیام‌های موردنظر دفاع مقدس و فرهنگ مقاومت در فضاهای بی پیرایه تر و آرام تر بیشتر و بهتر به مخاطبان منتقل می شود. 

 

 

سینمای دفاع مقدس نقشه‌راه می‌خواهد

سینمای دفاع مقدس امروز که سه دهه از پایان جنگ گذشته، رویکرد و نفس تازه‌ نیاز دارد. وقت آن است که تبعات جنگ و تاثیرات آن در اولویت قرار بگیرد و نگاه آسیب‌شناسانه به این دوره تحمیلی داشته باشیم و ابعاد و زوایای آن را تحلیل و بررسی کنیم.  

این‌که بارها گفته شده، دفاع مقدس ما به مثابه گنجی است که می‌توان همواره از آن استخراج کرد، این معنا را نیز متبادر می‌کند که دوره سینمای تهییجی به پایان رسیده و وقتش رسیده منطقی‌تر و عقلانی‌تر به این جریان فرهنگساز نگاه کرد و نیز به دوره‌ای رسیده‌ایم که نیازمند توجه بیشتر به پژوهش‌ و تحقیق هستیم. به اندازه کافی درباره سینمای دفاع مقدس به صورت پراکنده و سلیقه‌ای داستانگویی شده‌است. حالا وقت رفتن سراغ ریشه‌هاست و ارائه تحیلی و بررسی دفاع هشت‌ساله. حالا اگر فیلمی در گونه دفاع مقدس ساخته می‌شود، باید که برگرفته از یک جریان تحقیق شده و اصولمند باشد یا به عبارت صریح‌تر، امروز نیازمند نقشه‌راه برای سینمای دفاع مقدس هستیم.

در تمام این سه دهه، دفاع مقدس با نگاه سلیقه‌ای و دغدغه‌های شخصی افراد و نه حتی با دغدغه‌های ایدئولوژیک تصویر شده‌است. نگاه ریشه‌ای، پژوهش‌محور، موشکافانه و هدفمند به جنگ بدون نقشه‌راه، نتیجه و ثمره‌ چندانی نخواهد داشت.

سینمای دفاع مقدس نیازمند استراتژی است برای آن‌که از فراز و فرودهایش منظری پیش‌رو قرار بگیرد، داشته‌ها و نداشته‌هایش مدیریت شود و هر اقدامی به سمت مقصد و هدف اصلی باشد.

در تمام این سال‌ها به دلیل نبود همین خط‌مشی یا دست‌کم مدون نبودن و روشن نبودن مسیر، فیلم‌های سلیقه‌ای و شخصی تولید شده و سهم فیلم‌های برگرفته از واقعیت‌های ارزشمند دفاع مقدس کمتر از چیزی است که باید باشد. هر چه از زمان جنگ دورتر می‌شویم، فیلم‌های دفاع مقدس فقیرتر و نحیف‌تر می‌شود و از مرکز دایره سلیقه و نیاز مخاطبان دور و دورتر می‌شود. چه‌بسا در آینده‌ای نه‌چندان دور سینمای دفاع مقدس کاملا از دایره فیلم‌های موردپسند مخاطب خارج شود و برای همیشه کمدی‌های سخیف و سرگرم‌کننده جای آن را بگیرد که نه هیچ تفکری برای عرضه دارند و نه هیچ تحلیلی ارائه می‌دهند.

اگر برای سینمای دفاع مقدس نقشه‌راه طراحی شود، مدیریت دقیق‌تر و تولید منسجم‌تر خواهد بود نه این‌که سنیمای جنگ متولی داشته باشد، اما باز ندانیم چه کسی یا چه ارگانی پاسخگوی نهایی است.    

سال‌هاست که فیلم‌های دفاع مقدسی به آثار پراکنده‌ای در سینمای ما تبدیل شده‌اند که حتی از ارائه یک تصویر جامع و درست از جهان داستان خودشان ناتوان بوده‌اند چه رسد به این‌که بتوانند بخشی از فرهنگ دفاع مقدس را تبیین کنند.  

بدون نقشه‌راه و بی‌نام و نشان با فیلم‌های پراکنده و شخصی و سلیقه‌ای نمی‌توان امیدوار بود که مخاطب به آثار ارزشی و دفاع مقدسی وفادار بماند.

لازم است که مسؤولان و دست‌اندرکاران به اصل و اساس ماجرا بپردازند و از بزک و ظواهر قضیه فاصله بگیرند و فیلم‌های دفاع مقدسی به سطح و کیفیتی برگردد که در گذشته بود و در ذهن مخاطب ماندگار شد.  

 

 

 

فهرست آثار سینمای جنگ و دفاع مقدس

۲۳ نفر
آبادان یازده ۶۰
آتش در خرمن
آخرین شناسایی
آخرین مرحله
آخرین مهلت
آخرین نبرد
آری این چنین بود
آنکه دریا می رود
آوای غیب
آی پارا
 اتوبوس شب
اخراجی‌ها
اخراجی‌ها۲
ارابه مرگ
اشک سرما
اشنوگل
افق
الماس بنفش
انسان و اسلحه
انفجار در اتاق عمل
ایستاده در غبار
اینجا خانه من است
باد و مه
بازداشتگاه
بازی بزرگان
باغ سید
براده‌های خورشید
بزرگمرد کوچک
بلمی به سوی ساحل
به کبودی یاس
پاتک
پایگاه جهنمی
پرچمدار
پرواز از اردوگاه
پرواز خاموش
پرواز در شب
پرواز در نهایت
پرواز روح
پروانه‌های پشت دیوار
پلاک
پنجه در خاک
پوتین
پیشتازان فتح
پیک نیک در میدان جنگ
تا آمدن احمد
تا مرز دیدار
تارهای نامریی
تنگه ابوقریب
تنها
تونل
تویی که نمی‌شناختمت
جانبازان
جایی برای زندگی
جنگ نفتکش‌ها
چشم شیشه‌ای
چهار اصفهانی بغداد
حماسه ۲۵۱۹
حماسه مجنون
حماسه مهران
حمله به اچ ۳
خط آتش
خط‌ها و پایه‌ها
خلبان
دایره سرخ
در جست و جوی قهرمان
در مسلخ عشق
درخت گردو
دشت ارغوانی
دکل
دوئل
دیده بان
رنجر
روز سوم
روزهای زندگی
زیباتر از زندگی
ساز ستاره
سایه‌های هجوم
ستاره دنباله دار
سجاده آتش
سحرگاه پیروزی
سرباز کوچک
سرزمین خورشید
سفر سرخ
شب بخیر فرمانده
شب دهم
شب واقعه
شمارش معکوس
شورشیرین
صلیب طلایی
ضدگلوله
طبل بزرگ زیرپای چپ
عاشق‌ها ایستاده می‌میرند
عبور
عبور از خط سرخ
عبور از میدان مین
عروس حلبچه
عقاب‌ها
عقود
عملیات کرکوک
غفلت
فرار بزرگ
فرار مرگبار
فرمان آتش
قدم آخر
کانی مانگا
کمینگاه
کودک قهرمان
کودک و فرشته
کوسه‌ها
گارد ویژه
گذرگاه
گشتی‌ها
گورکن
لانه عقاب‌ها
لیلی با من است
ما ایستاده ایم
ماجرای نیمروز؛ رد خون
ماهورا
مثل یک قصه
مجروح جنگی
مردی شبیه باران
مرز
معراجی‌ها
مقاومت
ملکه
مهاجر
نجات یافتگان
نیمه گمشده
نینوا
ویلایی‌ها
هدف سخت
هراس
هفت گذرگاه
هور در آتش
هیهات
یدو
یورش
یوسف هور

فهرست آثار درام دفاع مقدسی

آخرین پرواز
آژانس شیشه‌ای
آن مرد آمد
ارتفاع پست
اروند
از کرخه تا راین
اشک نرگس
اوینار
اینجا کجاست؟
بادیگارد
باز باران
باشو غریبه کوچک
بر بال فرشتگان
برج مینو
بمب؛ یک عاشقانه
بوسیدن روی ماه
بوی پیراهن یوسف
به نام پدر
بهار در پاییز
پاداش سکوت
پرستار شب
پرنده آهنین
پروانه ای در مه
ترکش‌های صلح
چون ابر در بهاران
حریم مهرورزی
حصار
حکایت عاشقی
حماسه قهرمانان
خاکستر و برف
خانه در انتظار
خداحافظ رفیق
دلبری
دلتنگی‌های عاشقانه
در کوچه‌های عشق
دریاچه ماهی
دفتری از آسمان
دندان مار
دو چشم بی سو
دیدار
دیوانه ای از قفس پرید
راه افتخار
رنج و سرمستی
روبان قرمز
روزنه
رهایی
زخم شانه حوا
زمهریر
زنگ اول
زیر سایه کنار
ستارگان خاک
ستاره‌های سربی
سجده برآب
سرو زیر آب
سفر به چزابه
سفر به فردا
سفر شبانه
سهراب
سیزده ۵۹
شکوه بازگشت
شما فرشته اید
شیار۱۴۳
شیدا
ضربه طوفان
طوفان
عروسی خوبان
عشق و مرگ
عیسی می آید
فرزند خاک
فریاد
قارچ سمی
قاصدک
قلب سفید قاصدک‌ها
قلعه یاسین
قله دنیا
کمین
کنار رودخانه
کیلومتر پنج
کیمیا
گزل
گیلانه
ماه و خورشید
مردی از جنس بلور
مرزی برای زندگی
مزرعه پدری
مسافر غریب
معصوم
موتو
موج مرده
میم مثل مادر
میهمان داریم
نامزدی
نفس
نفمه
نفوذی
وصل نیکان
وعده دیدار
همه با هم
هیوا
یاس‌های وحشی