نگاهی به سینمای دفاع مقدس

نگاهی به سینمای دفاع مقدس از آغاز تا امروز

با شروع جنگ تحمیلی از سوی عراق به ایران در تاریخ ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹ شاهد تولد سینمایی در ایران بودیم که از آن به عنوان سینمای دفاع مقدس یاد می‌شود.

  اگر بخواهیم به نخستین تلاش‌های سینمای ایران در این زمینه اشاره کنیم باید از فیلم «برزخی‌ها» به کارگردانی ایرج قادری نام ببریم. اگرچه «برزخی‌ها» در زمانی ساخته شد که هنوز عراق به ایران حمله نکرده بود ولی تحرکاتی که در مرز ایران و عراق رخ داده بود، بهانه‌ای شد تا سعید مطلبی، نویسنده‌ی فیلمنامه‌ی این فیلم از این موضوعاستفاده کرده و آن را در روایت ایرانی شده‌ی «هفت سامورایی» خود بگنجاند.

اما نخستین فیلم رسمی سینمای جنگ در ایران، «مرز» به کارگردانی جمشید حیدری بود که  در سال ۱۳۶۰ به نمایش درآمد. پس از توفیق تجاری «مرز» کم‌کم فیلمسازان و تهیه‌کنندگان به ظرفیت‌های این گونه‌ی سینمایی تازه متولدشده پی بردند و به صرافت ساخت فیلم‌هایی با این مضمون افتادند. اما بیشتر فیلم‌هایی که در این زمینه ساخته شدند، از جنگ به عنوان بهانه‌ای برای ایجاد هیجان و صحنه‌های اکشن استفاده می‌کردند. «پلاک» ساخته‌ی ابراهیم قاضی‌زاده، «جانبازان» ساخته‌ی ناصر محمدی، «عبور از میدان مین» ساخته‌ی جواد طاهری و «عقاب‌ها» ساخته‌ی ساموئل خاچیکیان از جمله فیلم‌های جنگی سینمای ایران بودند که با الگوهایی مشابه به سینمای هالیوود که باواقعیت‌های جاری در جبهه‌های جنگ، فرسنگ‌ها فاصله داشتند، ساخته شدند. 

اما در نقطه‌ی مقابل و دو سه سال پس از شروع جنگ، فیلمسازانی به عرصه‌ی سینمای ایران وارد می‌شوند که خود، تجربه‌ی حضور در جنگ را داشتند و نگاهشان، با گروه فیلمسازان قبلی تفاوت‌هایی اساسی داشت. از جمله نام‌های شاخص در این زمینه باید به رسول ملاقلی‌پور و ابراهیم حاتمی‌کیا اشاره کرد. اگرچه نخستین آثار این گروه از فیلمسازان، از ضعف‌هایی ساختاری برخوردار بودند اما به مرور و با کسب تجربه، توانستند وجوه تکنیکی را در کنار توجه به محتوای غنی تر، بالا ببرند.

بدین ترتیب بود که سینمای دفاع مقدس توانست از آن هیجان‌سازی‌های کاذب نخستین عبور کرده و شاهد نگاهی واقع‌گرایانه به جنگ باشد. جنگی که حالا در آن شاهد بودیم دشمن لزوما، موجودی عقب‌مانده و کودن نیست که به راحتی مقهور ما گردد. «دیده‌بان» و «مهاجر» هردو ساخته‌ی ابراهیم حاتمی‌کیا، «دیار عاشقان» ساخته‌ی حسن کاربخش و «پرواز در شب» ساخته‌ی رسول ملاقلی‌پور از جمله آثار قابل توجهی بودند که توسط این گروه از فیلمسازان ساخته شد.

در این میان جنگ، به آثار فیلمسازان روشنفکر سینمای ایران نیز، راه یافت. اگرچه این تاثیر، مستقیم نبود و در واقع به اثرات جنگ در فضای جامعه و زیست مردم آن روزگار اشاره داشت. «باشو غریبه‌ی کوچک» ساخته‌ی بهرام بیضایی، «دندان مار» و «گروهبان» هر دو ساخته‌ی مسعود کیمیایی، «بازی بزرگان» ساخته‌ی کامبوزیا پرتوی و «در کوچه‌های عشق» ساخته‌ی خسرو سینایی از جمله آثار قابل توجه در این زمینه بودند.

با به پایان رسیدن جنگ تحمیلی هشت ساله، لازم بود که فیلمسازان این گونه‌ی سینمایی به اثرات جنگ در جامعه‌ی پس از آن دوران بپردازند. به همین دلیل بود که فیلمسازان شاخص این سینما، همچون ملاقلی‌پور و حاتمی‌کیا، دوربین خود را به فضای شهری پس از جنگ آوردند و قهرمانان بازمانده از جنگ را، در بستر اجتماع امروز به تصویر کشیدند. «از کرخه تا راین»، «بوی پیرهن یوسف» و «آژانس شیشه‌ای» هر سه ساخته‌ی ابراهیم حاتمی‌کیا، «مجنون»، «پناهنده» و «نسل سوخته» ساخته‌های رسول ملاقلی‌پور و «کیمیا» ساخته‌ی احمدرضا درویش از به یاد ماندنی‌ترین این آثار هستند.

اما هشت سال دفاع مقدس  دستاورد بزرگ دیگری برای سینمای ایران داشت و آن، رشد تکنیکی تولیدات سینمایی بود. ساخت آثاری همچون «افق» ساخته‌ی رسول ملاقلی‌پور «سجاده‌ی آتش» ساخته‌ی احمد مرادپور، «سرزمین خورشید» و «دوئل» ساخته‌های احمدرضا درویش، ظرفیت‌های تازه‌ای از تولیدات پرهزینه در سینمای ایران را خلق کردند.

همچنین با فاصله گرفتن از جنگ و باز شدن فضا، بستر لازم جهت انجام تجربه‌های تازه در سینمای جنگ فراهم شد. نگاه طنزآمیز کمال تبریزی در «لیلی با من است» و تلفیق فضای سوررئال با مضمون جنگ در آثاری همچون «سفر به چزابه» و«هیوا» ساخته‌های رسول ملاقلی‌پور و «برج مینو» ساخته‌ی ابراهیم حاتمی‌کیا منجر به خلق آثاری ماندگار و متفاوت شدند.

از دهه‌ی هشتاد به بعد، شاهد ساخت فیلم‌هایی با رویکرد ضد جنگ هم بودیم. فیلم‌هایی مانند «اتوبوس شب» ساخته‌ی کیومرث پوراحمد، «ملکه» ساخته‌ی محمدعلی باشه‌آهنگر، «گیلانه» ساخته‌ی رخشان بنی‌اعتماد و «طبل بزرگ زیر پای چپ» ساخته‌ی کاظم معصومی.

سینمای دفاع مقدس در دهه‌ی نود، همچنان به فعالیت خود ادامه داد اگرچه میزان تولیدات آن به اندازه‌ی سال‌های قبل نبود. شاید لازم باشد این گونه‌ی سینمایی برای جلوگیری از تکرار و از دست دادن مخاطب، شاهد نگاه‌های تازه و متفاوت به مسئله‌ی جنگ باشد. در این میان آثاری چون «ایستاده در غبار» ساخته‌ی محمدحسین مهدویان، «تنگه‌ی ابوقریب» ساخته‌ی بهرام توکلی، «شیار ۱۴۳» ساخته‌ی نرگس آبیار، «ویلایی‌ها» ساخته‌ی منیر قیدی و «موقعیت مهدی» ساخته‌ی هادی حجازی‌فر از جمله آثار متفاوت جنگ در یک دهه‌ی اخیر بودند که با واکنش مناسب مخاطبین، همراه بود و چراغ سینمای دفاع مقدس را روشن نگه داشتند.

فیلم‌های پرفروش و تاثیزگذار سینمای دفاع مقدس

اگرچه در طول چهار دهه گذشته نزدیک به یکصد فیلم با داستانی از فضای جنگ ایران و عراق یا حواشی آن ساخته شده ولی بیشتر، نام برخی از آن فیلم‌ها در ذهن مخاطب عام باقی مانده است؛ فیلم‌هایی که سازندگانشان سال‌هاست یا عطای فیلمسازی را به لقایش بخشیده‌اند یا دیگر نتوانستند آثار درخشان خود را تکرار کنند.

به گزارش ایسنا،  سینمای جنگی ایران یا دفاع مقدس که در سال‌های گذشته عناوین دیگری همچون «مقاومت» به آن افزوده شده است، از همان روزهایی که هنوز جنگ تحمیلی بر ایران تمام نشده بود، آغاز شد و فیلم‌هایی را به تماشا گذاشت که امروز جزو پرفروش‌های این نوع از سینما شناخته می‌شوند.

مروری بر جریان آغازین این سینما یادآوری می‌کند که در سال‌های ابتدایی جنگ، دو فیلم «مرز» به کارگردانی جمشید حیدری و «برزخی‌ها» به کارگردانی ایرج قادری ساخته شدند که به نوعی اولین فیلم‌های جنگی سینمای ایران شناخته می‌شوند.

سپس ناصر محمدی و جواد طاهری با فیلم‌های «جانبازان» و «عبور از میدان مین» دیگر نام‌های این گونه سینمایی شدند که در آثار خود بیشتر به حادثه جنگ پرداختند.

 این روند با تولید فیلم‌های دیگر توسط افرادی که بعدها چندان نامی از آن‌ها در عرصه فیلمسازی باقی نماند ادامه پیدا کرد تا اینکه کسانی وارد کارزار سینمای جنگ شدند که در سال‌های بعد برای خود نامی دست و پا کردند.

تا پیش از دهه ۹۰، بیشتر فیلمسازان این عرصه نام‌هایی تقریبا ثابت بودند که آثاری بعضا جنجالی را ساختند و بویژه دهه ۷۰ را به سال‌های درخشان سینمای جنگ بدل کردند. اما در یک دهه اخیر با وجود آنکه چهره‌های جدیدی به میدان آمدند و نگاهی متنوع‌تر با پیشرفت‌های فنی بیشتر به این نوع سینما داشتند ماندگاری آثار سینمایی به پررنگی گذشته نیست. این عرصه با حضور نام‌های تازه و ریل‌گذاری‌هایی که در یکی دو سال اخیر ایجاد شده، امروز فضای دیگری را تجربه می‌کند و جای آن چهره‌های نامدار بیش از پیش خالی است.

به همین بهانه و در آخرین روز از هفته‌ای که به نام جنگ و دفاع مقدس ثبت شده، از برخی نامداران این نوع سینما یاد می‌شود که سال‌هاست در این زمینه کار نکردند.

در مرور تاریخ سینمای دفاع مقدس، رسول صدرعاملی یکی از فیلمسازانی است که گفته می‌شود اولین کسی بوده فیلمی را با روایت از پشت جبهه‌ها ساخته و «رهایی» او، اولین فیلم خانوادگی - جنگی سینمای ایران شناخته می‌شود.

مرحوم رسول ملاقلی‌پور در همان سال‌های جنگ فیلم‌های «نینوا» ، «پرواز در شب» ، «بلمی به سوی ساحل» و «افق» را ساخت و بعدها آثار ماندگار دیگری را مانند «سفر به چزابه» ، «هیوا» و «میم مثل مادر» در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ از خود به جا گذاشت.

در زمان جنگ، مرحوم ساموئل خاچیکیان هم فیلمی را با نام «عقاب‌ها» ساخت که در سال ۱۳۶۴ بیش از هشت میلیون نفر به تماشای آن رفتند و فروشی حدود ۷۴۰ میلیون تومان داشت.

سیف‌الله داد، کمال تبریزی، مجتبی راعی، محسن مخملباف،  محسن حاجی‌میری و ابراهیم حاتمی‌کیا از دیگر افرادی بودند که در همان سال‌ها فیلم‌های (به ترتیب) «کانی‌مانگا» ، «مسلخ عشق» ، «انسان و اسلحه» ، «عروسی خوبان» ،   «آوای غیب» و «هویت» و «دیده‌بان» را تولید کردند.

پس از پایان جنگ، فیلمسازان دیگری پا به این عرصه گذاشته و این حادثه هشت ساله را از زوایای دیگری روایت کردند. ابراهیم حاتمی‌کیا تا اواخر دهه ۷۰ پرکارترین فیلمساز سینمای جنگی ایران بود و فیلم‌های  «مهاجر»، «وصل نیکان»، «از کرخه تا راین»، ‌ «خاکستر سبز»، «بوی پیراهن یوسف»، «برج مینو»، «آژانس شیشه‌ای»،   «روبان قرمز» و «موج مرده» از جمله آثار این کارگردان سینمای ایران شدند که بیشتر آن‌ها هنوز هم از بهترین فیلم‌های سینمای دفاع مقدس و حتی سینمای ایران هستند.

در آن زمان مسعود کیمیایی، بهرام بیضایی،  خسرو سینایی، محمد بزرگ‌نیا، عزیزالله حمیدنژاد، جمال شورجه، احمد مرادپور، علی شاه‌حاتمی، شهریار بحرانی، احمدرضا درویش، عبدالحسن برزیده، سعید سهیلی، محسن محسنی‌نسب و محمدحسین حقیقی دیگر کارگردان‌هایی بودند که مستقیم یا غیرمستقیم آثاری را در حوزه جنگ و دفاع مقدس تولید کردند که بسیاری از آن‌ها در ذهن علاقه‌مندان به سینما ماندگار شده‌اند مثل «باشو غریبه کوچک» بیضایی، «جنگ نفت‌کش‌ها» بزرگ‌نیا، «متولد ماه مهر» و «کیمیا» درویش، «هور در آتش» حمیدنژاد، «مردی شبیه باران» سهیلی یا «آخرین شناسایی» علی شاه‌حاتمی.

البته اغراق نیست اگر گفته شود که در دهه ۷۰، «لیلی با من است» کمال تبریزی یکی از بهترین فیلم‌هایی بود که روی دیگری از سینمای خشن جنگی را به تصویر کشید و درون‌مایه‌های طنز آن سبب شد تکرار چندین باره آن از تلویزیون مخاطبان زیادی داشته باشد.

در دهه ۸۰ گروه دیگری از فیلمسازان با نگاهی متفاوت وارد این عرصه شدند و آثار تازه‌تری را تولید کردند. گرچه هرقدر زمان گذشت، از صحنه‌های جنگی فیلم‌ها کاسته شد و بیشتر، اثرات ناشی از جنگ روایت شد تا جایی که خیلی از فیلم‌های این دوره که در سینمای دفاع مقدس گنجانده می‌شدند عنوان «ضد جنگ» را با خود به همراه داشتند. از نمونه‌های شاخص این دوره می‌توان «گیلانه» رخشان بنی‌اعتماد را نام برد و البته بهزاد بهزاپور (خداحافظ رفیق)، احمدرضا معتمدی (دیوانه‌ای از قفس پرید)، علی ژکان (عیسی می‌آید)، شهرام اسدی (شب واقعه)، مهدی نادری (بدرود بغداد)، محمدحسین لطیفی (روز سوم)، مازیار میری (پاداش سکوت)، کیومرث پوراحمد (اتوبوس شب)، کاظم معصومی (طبل بزرگ زیر پای چپ)، انسیه شاه‌حسینی (شب بخیر فرمانده)، بهمن قبادی (آوازهای سرزمین مادری‌ام)، ابوالقاسم طالبی (نغمه)، علی شاه‌حاتمی (ترکش‌های صلح)، احمدرضا درویش (دوئل)، سامان سالور (سیزده ۵۹)، محمدعلی باشه‌آهنگر (ملکه) هم از مطرح‌ترین فیلم‌های دفاع مقدسی آن روزها را ساختند.

  همچنین در دهه ۸۰ فیلم «اخراجی‌ها» به کارگردانی مسعود ده‌نمکی از آثار پرفروش سینمای ایران شد که با نگاهی طنز به روایت داستانی از روزهای جنگ پرداخته بود. ضمن اینکه احمد کاوری و مهدی فیوضی هم «نفوذی» را ساختند که سال ۸۷ بهترین فیلم اول جشنواره فجر و منتخب تماشاگران این رویداد شد.  

 اما در دهه ۹۰ تولید فیلم‌های دفاع مقدس روند متفاوتی به خود گرفت و با افزایش هزینه تولید این گونه فیلم‌ها، سختی‌ها و محدودیت‌های کار و نیز تغییر ذائقه مخاطب، بسیاری از فیلمسازانی که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، یا مسیر فیلمسازی خود را تغییر دادند یا اصلا خبری از آن‌ها نیست.   

 سعید سهیلی پس از ساخت چند فیلم کمدی، این روزها مشغول تولید جدیدترین فیلم خود است. علی شاه‌حاتمی بیشتر به تهیه‌کنندگی مشغول شده و ابراهیم حاتمی‌کیا در تدارک ساخت سریال «حضرت موسی» است که مشخص نیست چند سال او را از سینما دور می‌کند. احمدرضا معتمدی ۶ سال قبل «سوءتفاهم» را ساخت و اگرچه به دلیل سکته مغزی شرایط سختی را پشت سرمی‌گذارد اما به دنبال فراهم شدن شرایطی برای ساخت یک فیلم دیگر است. محمدعلی باشه آهنگر سال گذشته فیلم «سینما متروپل» را روانه جشنواره فجر کرد که آن هم معلوم نیست چه سرنوشتی برای اکران دارد. کمال تبریزی در ادامه  مسیر متنوع خود در فیلمسازی، این روزها «دست‌انداز» را روی پرده سینما دارد که برای مخاطبان قدیمی او قطعا با فاصله‌ از فیلم‌های به یادماندنی‌اش قرار دارد. شهریار بحرانی هم مدت‌هاست که فقط شنیده می‌شود قرار  است یک فیلم عاشورایی را کارگردانی کند.  

در این میان محمد بزرگ‌نیا ۱۵ سال، رخشان بنی‌اعتماد ۱۲ سال و حسن برزیده ۱۰ سال است که هیچ فیلمی نساخته‌اند. احمدرضا درویش هم اگرچه ۱۰ سال قبل «رستاخیز» را تمام کرد ولی ۲۰ سال است که پس از «دوئل» فیلمی در این حوزه نساخته و در آروزی ساخت «درخشش» با موضوع فتح خرمشهر است.  

چرایی کم‌کاری یا دور ماندن برخی از این فیلمسازان از سینما و به سرانجام نرسیدن آثاری که بخصوص در حوزه سینمای جنگ به دنبال ساخت آن بودند دلایل متعددی دارد که تقریبا سینماگران تمایل چندانی برای صحبت در این زمینه ندارند.  

با وجود کمرنگ شدن نام فیلمسازانی که سال‌ها در این عرصه فعال بودند و اسمشان با سینمای دفاع مقدس گره خورده بود،  در یک دهه گذشته فیلم‌هایی با همین مضمون ساخته شده‌اند که هر کدام جای مخصوصی  را در فهرست سینمای جنگ و دفاع مقدس ایران پیدا کرده‌اند مثل «خرس» (خسرو معصومی)، «شیار ۱۴۳» و نفس» (نرگس آبیار)، «بوسیدن روی ماه» (همایون اسعدیان)، «روزهای زندگی» (پرویز شیخ‌طادی)،   «بمب یک عاشقانه» (پیمان معادی)، «ایستاده در غبار» (محمدحسین مهدویان)، «تنگه ابوغریب» (بهرام توکلی) و یا در همین سال‌های اخیر فیلم‌های «موقعیت مهدی» (هادی حجازی‌فر)، «غریب» (محمدحسین لطیفی) و «شماره ۱۰» (حمید زرگرنژاد) که در حال حاضر روی پرده سینماهاست.

سینمای دفاع مقدس همچنان دغدغه تعدادی از کارگردان‌های سینماست، هرچند مشکل تامین هزینه‌های تولید چنین آثاری همچنین مسائل دیگر باعث شده این روزها کمتر شاهد فیلم‌هایی از این دست باشیم.این روزها کمتر شاهد فیلم‌هایی با مضمون جنگ هستیم، چرا که فیلم جنگی ساختن نیاز به هزینه‌های بالایی دارد که بارها و بارها کارگردان‌های سینمای جنگ از آن گفته‌اند.از طرفی یا عده‌ای از دوستان هنرمند و کارگردان از کنارمان رفته‌اند، همانند مرحوم رسول ملاقلی‌پور که تا بود راوی روزهای جهاد و ایثار و دفاع بود و اگر بود به نظر می‌رسید تنها پرچمدار این سینما باشد یا شادروان سیف‌الله داد خالق "کانی مانگا" که یکی از بهترین فیلم‌های دفاع مقدس است و زنده‌یاد ساموئل خاچیکیان سازنده "عقاب‌ها" پرمخاطب‌ترین فیلم سه دهه سینمای دفاع مقدس را به یادگار گذاشتند که متأسفانه دیگر در قید حیات نیستند.

با این حال سینمای جنگ و دفاع مقدس هیچ‌وقت قدیمی نمی‌شود و با هر دوره از جشنواره باز هم شاهد حضور فیلم‌های جنگی هر چند محدود اما تأثیرگذار هستیم.حالا هم که در دوره‌ای به سر می‌بریم که فیلم‌های جنگی‌مان معطوف به مضمون خود جنگ نیستند و علاوه بر روزهای جنگ، حواشی هشت سال دفاع مقدس پررنگ‌تر از قبل در سینمای ایران به چشم می‌خورد.فیلم‌هایی که عده‌ای بعضی مضمون‌های سینمای دفاع مقدس را ضد جنگ و عده‌ای دیگر باورهای سینمای جنگ را واقعیت می‌دانند که هنوز در سینما آن طور که باید و شاید به آن پرداخته نشده است.در این گزارش نگاهی گذرا به 35 سال سینمای دفاع مقدس و فیلم‌هایی که ساخته شده کرده‌ایم که در زیر می‌خوانید.دهه 60؛ سال‌های پر از اتفاقدهه 60 سینمای ایران دهه‌ای پر از اتفاقاتی بود که سینما با آن شکل می‌گرفت. دهه‌ای که بیشترین فیلم‌های جنگی در آن دوره با کمترین امکانات ساخته می‌شد و به پرده سینماها می‌آمد.اکثر فیلم‌های جنگی یا توسط کارگردان‌هایی ساخته می‌شد که خود سابقه جبهه و جنگ داشتند و مدیوم سینمای جنگ را می‌شناختند و یا مستندهای جنگی را به فیلم‌های خود راه می‌دادند. فیلم‌ها با همان مضمون همیشگی جنگ ایران و عراق شکل می‌گرفت با خط داستان‌های متفاوت. "مرز" (1360) نخستین فیلم ایرانی درباره جنگ ایران و عراق بود. "مرز" توسط جمشید حیدری بر اساس فیلمنامه‌ای از سیروس الوند ساخته شد و نقش قهرمان به انزوا رفته را هم سعید راد بازی کرد.

ساخته شدن "مرز" آغاز راه بود و سبب شد به فاصله کمی پنج فیلم در سال ۶۱ جلوی دوربین بروند تا اکران ۶۲ صاحب پنج فیلم در باب سینمای جنگ شکل تازه‌ای داشته باشد.در ادامه فیلم‌هایی مثل "برزخی‌ها"، "جانبازان"، "عبور از میدان مین"، "پایگاه جهنمی"، "عقاب‌ها"، "گذرگاه" و... ساخته شدند و البته در فتح گیشه‌ها هم موفق بودند. "دیار عاشقان" را باید نقطه شروع فیلم‌های موفق سینمای جنگ دانست.شخصیت اصلی این فیلم یک جوان شهری بی‌تفاوت است که پس از فراخوان سربازهای منقضی خدمت سال 1356، مجبور است که به جبهه برود.در سال 62 که فیلم‌هایی "مثل کیلومتر پنج"،"بازداشتگاه"، "پل آزادی‌" و "رهایی" به مثابه نمونه‌هایی از سینمای جنگ ساخته شدند.جنگ و موضوع‌های مرتبط با آن تازه از سال‌های 64 و 65 در فیلم‌های سینمای ایران مطرح شد. در سال 63 فیلم‌هایی مثل "پیشتازان فتح"، "ما ایستاده‌ایم"، "‌یاد"،" پرچم‌دار"، "پایگاه جهنمی"، "عقود"، و... ساخته شدند.

این‌ها فیلم‌هایی بودند که بیشتر روی خود جنگ متمرکز بودند و گذشته از آن، از جذابیت‌های گیشه‌ای برای جلب مخاطب کمتر استفاده می‌کردند."عقاب‌ها"، نوشته محمدرضا یوسفی و ساخته ساموئل خاچیکیان، شاید نقطه آغازی برای فیلم‌هایی بود که با ساختار خوب روانه پرده سینما شد. خاچیکیان در "عقاب‌ها" با ترکیب حوادث هیجان‌انگیز و صحنه‌های پرتحرک با صحنه‌های آرام و رقیق خانوادگی اولین فیلم از این نوع را ارائه داد که در زمان خود بسیار هم موفق بود.یک سال بعد از ساخته شدن "عقاب‌ها" در سال 65، فیلم‌هایی مثل "پلاک"، "جدال در تاسوکی"، "حماسه دره شیلر"، "اتاق یک"، "هویت"، "حریم مهرورزی" و "پرواز در شب" با این خصلت‌ها و ویژگی‌ای‌ها ساخته شدند. به دلیل توجه صرف به جنبه‌های اکشن و حادثه‌پرداز، فیلم‌های این دوره نیز موفق نبودند و شاید فقط بتوان "پرواز در شب" را به دلیل پرداختن به وجوهی دیگر و همچنین ساختار قابل قبولش از بقیه جدا کرد. "هویت" نیز به‌عنوان اولین ساخته ابراهیم حاتمی کیا به تأثیر جنگ بر زندگی افراد نگاه می‌کند و آغازگر مسیر فیلم‌سازی حاتمی‌کیاست.اما" پرواز در شب" که رسول ملاقلی‌پور آن را بعد از "بلمی به سوی ساحل" ساخته بود، بهترین فیلم‌ جنگی آن سال و همین‌طور یکی از بهترین فیلم‌های جنگی سینمای ایران شد. یک سال بعد از این فیلم‌ها بود که مسعود کیمیایی نیز، در اولین فیلم بعد از انقلاب خود، "تیغ و ابریشم"، حاشیه‌های جنگ و تأثیر آن بر جامعه را محور فیلم خود قرار داد.

سال 66 نیز تقریباً مشابه سال 65 سپری شد؛ "پرستار شب"، "خانه در انتظار"، "کانی‌ مانگا"، "هراس"،" مقاومت" و... فیلم‌های جنگی سال 1366 بودند که در هیچ‌یک از آن‌ها نوآوری چشم‌گیری دیده نمی‌شد.سال 1367 را می‌توان سال آغاز فیلم‌های جدّی و متفاوت در حوزه سینمای جنگ دانست. "باشو غریبه کوچک"، "دیده‌بان" و "عروسی خوبان" از جمله فیلم‌های تأثیرگذاری بودند که در آن سال‌ ساخته شدند. "عروسی خوبان" یکی دیگر از فیلم‌های متفاوت سینمای جنگ بود.در این فیلم، شخصیت اصلی با نوستالژی دوران جنگ و حسرت به پایان رسیدن آن روزها روبروست. "عروسی خوبان" همچنین از اولین نمونه‌های سینمای جنگ بود که با فیلم‌برداری ستودنی علی‌رضا زرین‌دست و با آن فضاهای سورئال و مالیخولیایی و به لحاظ فرم و ساختار، از دیگر فیلم‌های جنگی آن دوران متمایز بود. در این سال فیلم‌های دیگری هم مثل "افق"، "دیده‌بان"، "عبور"، "ستاره و الماس"، "انسان و اسلحه" و... ساخته شدند.

سال 1368 اولین سال پس از جنگ بود، اما هنوز باز هم فیلم‌هایی ساخته می‌شد که در ادامه همان قهرمان‌پروری‌ها و سیاه‌وسفید دیدن‌ها بودند. "الماس بنفش"، "مهاجر"، "آخرین پرواز"، آخرین مهلت"، "تا مرز دیدار"، "تولد"، "در جست‌وجوی قهرمان"، "غفلت"، "باغ سید" و... فیلم‌های این سال سینمای جنگ بودند.شاید تنها فیلم شاخص جنگی در بین محصولات تولیدشده در این سال "مهاجر"، به نویسندگی و کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا باشد.اما از سال 1369 فیلم‌سازها کم‌کم از فضای جبهه و جنگ عقب‌نشینی کردند و رو به‌‌سوی تصویر شرایط حاکم بر جامعه پس از جنگ و روابط و فضاهای متأثر از جنگ آوردند. "تویی که نمی‌شناختمت"، "در کوچه‌های عشق"، "چشم ‌شیشه‌ای"، "عروس حلبچه"،" در مسلخ عشق" از جمله فیلم‌های ساخته‌شده در این سال‌اند.

سعید امیرسلیمانی در چون "ابر در بهاران" به موشک‌باران تهران و ویرانی‌های روحی و جسمی آن پرداخت و در همین سال فیلم‌هایی هم ساخته شدند که اگرچه به مفهوم واقعی کلمه فیلم جنگی نبودند، اما گهگاه اشاره‌هایی به جنگ داشتند که" روزهای بلند انتظار"، "شب‌های زاینده‌رود" و "عشق و مرگ" از آن جمله‌اند."گروهبان"، ساخته مسعود کیمیایی، نیز به زندگی پس از جنگ یک گروهبان و رابطه او با خانواده‌ا‌ش می‌پردازد.

با حال و هوای فیلم‌های جنگی دهه 60 که کارگردان‌ها بیشتر روی آن متمرکز بودند، دهه 70 و تب دیگری از فیلم‌ها از راه رسید. دهه‌ای که حضور فیلم‌های جنگی نسبتاً کم‌رنگ اما باز هم تأثیرگذار بود.دهه 70؛ بیشترین سیمرغ‌ها برای فیلم‌های جنگیدهه هفتاد یکی از پرکارترین دهه‌های سینمای جنگ و دفاع مقدس نام گرفت. فیلم‌ها اغلب بر اساس موضوع جنگ ساخته می‌شد و ماراتن فیلم‌های جنگی به راه افتاد.به نظر می‌رسید جشنواره فیلم فجر در دهه 70 بیشترین سیمرغ‌های خود را به فیلم‌های جنگی واگذار کرد و فیلم‌های جنگی هم از خط داستان‌های ساده درآمده و با مضمون‌ها و ساختارهای متفاوت ساخته می‌شدند. "آبادانی‌ها" یا "جنگ نفتکش ها" و "بر بال فرشتگان" و نیز فیلم موفق "از کرخه تا راین" از جمله فیلم‌های متفاوت در این دهه به شمار می‌رفتند.

البته تعداد فیلم‌هایی که در دهه 70 ساخته شده‌اند به قدری زیاد است که اغلب فیلم‌های جنگی در تاریخ سینما، در این دوره و بر اساس تکنیک‌ها، سرمایه‌های کلان و ایده‌های جذاب به روی پرده سینماها رفتند.برخی فیلم‌هایی که در دهه 70 ساخته شده‌اند عبارت‌اند از:"باز باران"، "بازی بزرگان"، "بر بال فرشتگان"، "پایان کودکی"، "پرواز از اردوگاه"، "جنگ نفت‌کش‌ها"، "چون ابر در بهاران"، "حماسة مجنون"، "زیر سایة کنار"،" ‌سایه‌های هجوم"، "شکوه بازگشت"، "سجادة آتش"، "صلیب‌ طلایی"، "کودکانی از آب و گل" و "مسافر غریب" که این فیلم‌ها همگی محصول سال‌های 71 و 72 بودند.در میان این فیلم‌ها نیز فیلم "فرار از اردوگاه" هم دیده می‌شد، اما فیلم "بر بال فرشتگان" جواد شمقدری "حماسه مجنون" نیز سعی در نگاه درست‌تر و منطقی‌تر به جنگ داشت.فیلم "بازی بزرگان" به خاطر نگاه متفاوت کارگردان به سینمای جنگ و سینمای کودک نوجوان نیز در آن دوره قابل اهمیت بود. "آبادانی‌ها"، "آتش در خرمن"، ‌"آخرین شناسایی" و "از کرخه تا راین" از دیگر فیلم‌های ساخته‌شده در سال‌های 73 و 74 هستند.

"آبادانی‌ها" نیز از جمله آثاری است که در یک تحلیل کلی از جمله فیلم‌های ضد جنگ محسوب می‌شود و "از کرخه تا راین" که به عقیدة بسیاری یکی از بهترین ساخته‌های حاتمی‌کیاست، جز فیلم‌های مهم این دو سال در سینمای جنگ را رقم زدند.حاتمی کیا در حالی متفاوت‌ترین فیلم‌های جنگی را ساخت که در آن مضامین مختلفی از عشق را به نمایش می‌گذاشت.در همین دوران و بعد از ساخت "از کرخه تا راین" فیلم "برج مینو" به کارگردانی حاتمی‌کیا را می‌توان مرز میان جنگ و عشق نامید. "روبان قرمز"، یکی از پیچیده‌ترین شخصیت‌های زن را ارائه داد و از سوی دیگر، جنگ را بهانه‌ای برای روایت آن گذاشت."آژانس شیشه‌ای" شاید به‌عنوان بهترین فیلم حاتمی‌کیا، نقطه عطفی در زمینه سینمای جنگ و همچنین آیینه تمام‌نمایی از شرایط روز جامعه شد.روایت یک ملودرام احساساتی در "بوی پیراهن یوسف" از جمله دیگر آثار فیلم‌های حاتمی کیا در حوزه دفاع مقدس بود که در ادامه آن نیز می‌توان به فیلم "خاکستر سبز" هم اشاره کرد. پس دهه 70 بیش از هر دهه ای برای سینمای حاتمی کیا مهم‌ترین دهه در سینمای جنگ شد.

"خسوف"، "پناهنده"،"نجات‌یافتگان"، "سفر به چزابه"، "نسل سوخته" و "هیوا" فیلم‌های جنگی در سینمای زنده یاد رسول ملاقلی پور بودند.جمال شورجه نیز با فیلم‌های "عملیات کرکوک"، "عبور از خط سرخ"، "حماسه مجنون"، "لبه تیغ"، "باشگاه سری" و "خلبان" از دهه هفتاد سینمای ایران گذشت.دهه 80؛ حاشیه‌های فیلم‌های دفاع مقدساگرچه در دو دهه قبل شاهد فیلم‌های مختلفی در عرصه دفاع مقدس بوده‌ایم، اما دهه ۸۰ یکی از کم رونق‌ترین دهه‌ها در ساخت فیلم‌های جنگی بود و آثار سینمای جنگ در دهه ۸۰ نتوانست همانند دوره‌های پیشین مورد توجه قرار بگیرد.فیلم‌های "عقاب‌ها" و "کانی‌مانگا" در دهه ۶۰، "آژانس شیشه‌ای" و "لیلی با من است" در دهه ۷۰ و سه‌گانه‌ "اخراجی‌ها" در دهه‌ ۸۰ پرفروش‌ترین فیلم‌های سینمای دفاع مقدس در سینما بوده‌اند. در دهه ۸۰ فیلم‌های جنگی افت قابل توجهی کردند.فیلم"اخراجی‌ها" که نخستین قسمت آن در سال ۸۶ ساخته و پخش شد به فروش معادل ۴ میلیارد تومان رسید، اتفاقی که باعث شد سازندگان قسمت دوم و سوم این فیلم را نیز بسازند و در سال‌های بعد اکران کنند. "اخراجی‌ها ۲" در فروردین ۸۸ به نمایش درآمد و به رقم فروش ۶ میلیارد تومان رسید. سه فیلم "اخراجی‌ها" در دهه‌ ۸۰ پرفروش‌ترین فیلم‌های سینمای دفاع مقدس در کشور بوده‌اند. فیلم با شخصیت‌های متفاوتی از جامعه تماشاگر راروبرو می‌کند که برای رفتن به جبهه پیش قدم می‌شوند."اخراجی‌های ۳" همچون قبلی‌ها به بالا‌ترین فروش سال دست یافت.

"سفر سرخ" فیلمی بود که به کارگردانی حمیدفرخ‌نژاد ساخته شد. فیلمی که برای اکران شدن با مشکلات فراوانی روبرو شد. فیلم در سال ۱۳۸۰ با مضمون جنگ و دفاع مقدس ساخته و هرگز اکران نشد."قارچ سمی" سیزدهمین فیلم بلند رسول ملاقلی‌پور بود. تهیه‌کنندگی و نویسندگی این فیلم را خود ملاقلی‌پور برعهده داشت. سال ۱۳۸۱ چند فیلم با مضمون جنگ ساخته شد. یکی از آن‌ها "اشک سرما" به کارگردانی حمید عزیزنژاد بود.عزیزنژاد یکی از متفاوت‌ترین فیلم‌های سینمای جنگ را ساخت و فیلم او مورد توجه منتقدین قرار گرفت. این فیلم در سال ۱۳۸۲ ساخته شد و داستان آن در کردستان ایران در زمان جنگ ایران و عراق اتفاق افتاد."دوئل" به کارگردانی احمدرضا درویش دیگر فیلم‌های جنگی دهه ۸۰ بود؛ فیلمی که در دوران ساخت خود سرو صدای فراوانی کرد و یکی از پرخرج‌ترین فیلم‌های سینمایی در ژانر دفاع مقدس بوده است. این فیلم با بازی خوب پژمان بازغی و حضور دوباره سعید راد بعد از چند سال غیبت، بیشتر از آنکه فیلم خوبی در عرصه سینمای دفاع مقدس باشد، فیلمی پرحاشیه‌ بود."مزرعه پدری" فیلم دیگری از رسول ملاقلی‌پور بود. این فیلم هم بیشتر بر شخصیت‌های داستان تاکید دارد و محوریت آن بر یک رابطه عاطفی و عاشقانه میان یک زوج است."روایت سه‌گانه" یا "افسانه شهر جنگی" فیلم "گیلانه" به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد را رقم زد. فیلمی که زندگی یک خانواده معمولی را نشان می‌داد.

نقش مادر خانواده را فاطمه معتمدآریا با گریم خاصی ایفا کرد و پسر او که بهرام رادان بود با رفتن به جبهه قطع نخاع شده بود و مادر زندگی او را جمع می‌کرد. این فیلم به لحاظ پرداختن به مضمون با جزئیات ریزی ساخته شده بود که تماشاگر را تا انتهای فیلم از یک موضوع و زندگی دردناک خانواده‌ای را‌‌ رها نمی‌گذاشت.در سال ۱۳۸۲ چند فیلم در حوزه دفاع مقدس بر روی پرده سینما رفت. در همین سال فیلم "به رنگ ازغوان" به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا ساخته شد."پیک‌نیک در میدان جنگ "از دیگر فیلم‌های جنگی بود که سیدرحیم حسینی آن را کارگردانی کرد.

"طبل بزرگ زیر پای چپ "به کارگردانی کاظم معصومی دیگر فیلم جنگی دهه ۸۰ است. این فیلم که سال ۱۳۸۳ ساخته شد، نگاه معمول فیلم‌های ایرانی جنگ ایران و عراق درباره جنگ را به چالش می‌کشد."به نام پدر" فیلم دیگر ابراهیم حاتمی‌کیا سال ۱۳۸۴ ساخته شد. این فیلم علاوه بر سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بیشترین تعداد سیمرغ بلورین را گرفت. "به نام پدر" با بازی خوب گلشیفته فراهانی و پرویز پرستویی همانند فیلم‌های قبلی حاتمی‌کیا در ژانر دفاع مقدس بود، اما به فیلم‌های قبلی این کارگردان در حوزه جنگ نمی‌رسید.

"شب بخیر فرمانده" به کارگردانی انسیه شاه‌حسینی از جمله دیگر فیلم‌های دهه ۸۰ به شمار می‌رود. سال ۱۳۸۵ فیلم "اتوبوس شب" به کارگردانی کیومرث پوراحمد به صورت سیاه و سفید ساخته شد. اما فیلم تاثیرگذاری که در ژانر دفاع مقدس در این سال ساخته شد فیلم "روز سوم" به کارگردانی محمدحسین لطیفی بود.زمان این فیلم به دوران جنگ تحمیلی و اتفاقات آن دوره برمی گشت." روز سوم " نیز در جشنواره فیلم فجر جایزه‌های زیادی را کسب کرد.فیلم‌های "سینه سرخ" به کارگردانی پرویز شیخ طادی، "میم مثل مادر" به کارگردانی رسول ملاقلی‌پور و فیلم "فرزند خاک" به کارگردانی محمدعلی باشه آهنگر از جمله فیلم‌هایی در حوزه دفاع مقدس هستند که در آن سال‌ها ساخته شدند.فیلم" سیزده ۵۹ "در سال ۱۳۸۹ به کارگردانی سامان سالور ساخته شد. این فیلم نگاهی به آدم‌هایی است که پس از جنگ نتوانسته‌اند با شرایط امروز جامعه کنار بیایند. نقش اصلی "سیزده 59" را پرویز پرستویی بازی می‌کند.

دهه چهارم حضور فیلمسازان جوان با تجربه سینمای دفاع مقدسبعد از سه دهه با سینمای دفاع مقدس و مرور فیلم‌هایی که در این عرصه ساخته شد، وارد دهه چهارم می‌شویم که همچنان در آن قرار داریم.با نگاهی کلی به همین چند سال گذشته، می‌توان متوجه شد که فیلم‌های مهم دفاع مقدس خلاصه می‌شود به چند فیلم که هم به لحاظ ساختار و هم نوع موضوعی که انتخاب شده، متفاوت با فیلم‌های جنگی سال‌های پیش است.این موضوع در فیلم‌های "ملکه" به کارگردانی محمدعلی باشه‌آهنگر یا فیلم "بوسیدن روی ماه" و نیز فیلم "شیار ۱۴۳" هویدا است. در واقع صحنه‌های جنگی در این فیلم‌ها کمتر می‌بینیم و یا اصلاً نبردی وجود ندارد، اما آنچه هست اتفاقاتی است که از حواشی جنگ به تصویر در آمده است. حالا با نگاهی به فیلم‌های ساخته شده در دهه 90 همراه می‌شویم.

فیلم‌های "شور شیرین"، "ضد گلوله" دو فیلمی بودند که در سال 1390 اکران عمومی شدند. البته باید به این نکته اشاره کرد که فیلم "شور شیرین" به کارگرانی جواد اردکانی در سال 1388 ساخته اما فیلم بنا به دلایلی در سال 1390 در ژانر سینمای دفاع مقدس اکران عمومی شد."ضدگلوله" هم در زمان اکران با حواشی روبرو بود. سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه و دیپلم افتخار بهترین فیلم از جشنواره فجر در آن دوره از آن کیانی کاگرردان این فیلم شد.خیلی‌ها "ضد گلوله" را بی‌شباهت به فیلم "لیلی با من است" کمال تبریزی نمی‌دانند؛ فیلمی که در ژانر کمدی جنگ را به تصویر کشید و مورد توجه مردم در زمان اکران عمومی قرار گرفت.

فیلم سینمایی "۳۳ روز"، در سال ۱۳۸۹ به کارگردانی جمال شورجه ساخته شد، اما سال 1390 روی پرده سینماها رفت."بوسیدن روی ماه" در سال ۱۳۹۰ به کارگردانی همایون اسعدیان ساخته شد؛ فیلمی سرشار از احساسات مادرانه‌ای که تا انتها تماشاگر را با خود همراه می‌کند.فیلم "بزرگمرد کوچک" سال ۱۳۹۰ به کارگردانی صادق دقیقی ساخته شد. داستان فیلم به اوایل جنگ و حمله عراق به خرمشهر بازمی‌گردد. این فیلم سال 1391 به اکران عمومی در آمد.فیلم "روزهای زندگی" به کارگردانی پرویز شیخ طادی، تقابل میان جنگ و احساس را نشان می‌دهد. این فیلم پس از دریافت بیش از نیمی از سیمرغ‌های جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۹۰ اکران و در اکران عمومی با فروش نسبتاً خوبی روبرو شد.

"ملکه" از دیگر فیلم‌های جنگی سی‌امین جشنواره فیلم فجر بود. فیلمی که بعضی‌ها آن را یک فیلم ضد جنگ دانستند. اگر چه محمدعلی باشه آهنگر کارگردان این فیلم معتقد است "ملکه" روایت یک فیلم جنگی است که شاید خیلی‌ها آن را تجربه کرده باشند.سال 1391 "راه نجات" به کارگردانی راما قویدل، "فیلادلفی" به کارگردانی اسماعیل رحیم‌زاده و سید‌مجتبی حسنی‌پور فیلم‌هایی بودند که آنچنان رونقی در گیشه نداشتند و خیلی زود هم از گردونه اکران خارج شدند.اما فیلم "شیار ۱۴۳" در سال ۱۳۹۲ به کارگردانی و نویسندگی نرگس آبیار ساخته شد و سیمرغ بلورین بهترین فیلم از دیدگاه مردمی در جشنواره سی و دوم فیلم فجر به این فیلم‌ تعلق گرفت."شیار ۱۴۳" در کنار فیلم "چ" و "پنجاه قدم آخر" از آثار با مضمون دفاع مقدس در جشنواره فیلم بود و توانست نظر خیلی از منتقدان را به خود جلب کند.

"چ" به کارگردانی و نویسندگی ابراهیم حاتمی‌کیا توانست در جشنواره موفقیت‌های زیادی کسب کند.با فیلم "چ" ما شاهد بازگشت حاتمی‌کیا به عرصه سینمای دفاع مقدس بودیم. پیش از "چ" فیلم قبلی حاتمی‌کیا با نام "گزارش یک جشن" در بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر در سال ۸۹ فقط توانست در دو بخش نامزد دریافت جایزه شود و از آن زمان تا به حال این فیلم همچنان درجمع فیلم‌های توقیفی قرار دارد."معراجی‌ها" دیگر فیلمی بود که سال ۱۳۹۲ به کارگردانی و نویسندگی مسعود ده‌نمکی ساخته شد."معراجی‌ها" در سی و دومین جشنواره فیلم فجر حضور داشت ولی به دلیل تعداد سئانس کم نتوانست در بخش نظرسنجی مردمی شرکت کند. زنده‌یاد محمدجواد شریفی‌راد و محسن روزبهانی برای این فیلم نامزد دریافت سیمرغ بلورین بهترین جلوه‌های ویژه میدانی شدند.

"میهمان داریم"، "دلتنگی‌های عاشقانه"،"رنج و سرمستی"، "خانه‌ای کنار ابرها" و"عاشق‌ها ایستاده می‌میرند" از جمله فیلم‌هایی بودند که در سال 1392 ساخته شدند و به جشنواره راه یافتند.اما در سال 1393 فیلم‌های جنگی رو به کاهش بود و تنها 6 فیلم در این عرصه ساخته شد که همه در سی و سومین جشنواره فیلم فجر هم به نمایش گذاشته شد."تا آمدن احمد"، "تگرگ و آفتاب"، "حکایت عاشقی"، "مزار شریف"، "بدون مرز" و "ماهی سیاه کوچولو" سهم سینمای دفاع مقدس در جشنواره سی و سوم فیلم فجر بود."تا آمدن احمد" دومین ساخته سینمایی صادق صادق‌دقیقی که فیلم قبلی این کارگردان با عنوان "بزرگ مرد کوچک" در حوزه دفاع مقدس ساخته شده بود‌، درباره یکی از رزمندگان هلال احمر در جبهه خوزستان است که قرار بوده روز عروسی خواهرش به جزیره خارک برگردد."تگرگ و آفتاب" هم به کارگردانی رضا کریمی روایت و نگاه تازه‌ای به دفاع مقدس داشت که این فیلم هنوز اکران عمومی نشده است."حکایت عاشقی" نیز به کارگردانی احمد رمضان‌زاده با بازی بهرام رادان، شیلان رحمانی و قطب‌الدین صادقی داستان عشق یک خبرنگار ایرانی به یکی از بازماندگان بمباران شیمیایی حلبچه را روایت کرده است.فیلم "بدون مرز" نیز که در بخش فیلم‌های نگاه نو جشنواره قرار داشت، اثری ضد جنگ محسوب می‌شد. این فیلم به کارگردانی امیرحسین عسگری بود.

همچنین داستان فیلم "ماهی سیاه کوچولو" اولین فیلم بلند سینمایی مجید اسماعیلی و تنها فیلمی که مریلا زارعی پس از "شیار 143" در آن به ایفای نقش پرداخت که در دهه 60 اتفاق می‌افتد. مصطفی زمانی و همایون ارشادی از دیگر بازیگران این فیلم هستند.همچنین ۹ اثر سینمایی نیز هم اکنون در مرحله نگارش فیلمنامه هستند که پس از ارائه نسخه نهایی با تأمین منابع مالی، با مشارکت انجمن سینمای دفاع مقدس تولید خواهند شد.

این آثار عبارت‌اند از: امپراطوری جهنم (پرویز شیخ طادی)، صلیب زرد (داریوش فرهنگ)، پیرمرد خلیج فارس (محسن امیریوسفی)، باران یعنی تو برمی گردی (رسول صدرعاملی)، ۵۷ (دانش اقباشاوی)، سرو زیر آب (محمدعلی باشه آهنگر)، بهشت از جنوب شرقی (احمد کاوری)، مرگ در برلین (حبیب‌الله بهمنی)، ملاقات در وین (محمدرضا عرب).